مقاله بررسی شهر تهران و اكوسيستم طبيعي آن جهت اوقات فراغت

دسته بندي : علوم انسانی » علوم اجتماعی
مقاله بررسي شهر تهران و اكوسيستم طبيعي آن جهت اوقات فراغت در 148 صفحه ورد قابل ويرايش

مقدمه

افزايش امكانات مادي ، كاهش زمان كار روزانه ، افزايش تعطيلات هفتگي و سالانه ، پيدايش سالهايي در دوران جواني كه فرد با فقدان و يا كمي مسئوليت روبروست و در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشي جدي از دوران زندگي ، اين پديده را در جايگاهي قرار داده است كه بي توجهي به آن علاوه بر ايجاد ضايعات و آسيب هاي اجتماعي ، موجبات نارضايتي جامعه را نيز فراهم خواهد نمود . افزايش اوقات فراغت از 3 سال در جامعه كشاورزي به 12 سال در جامعه صنعتي و حتي 19 سال در جامعه فراصنعتي در طول عمر يك نسل امروزي نسبت به سادگي بتوان از آن چشم پوشيد . تأثير بهره بردادري مطلوب از اين بخش از زندگي ، در پرورش انسان و رشد و شكوفايي شخصيت وي و در نهايت تكامل جامعه به حدي است كه برخي تمدن جديد را « تمدن فراغت » ناميده اند . ( ساورخاني ، 1370 ، 764 )

در شهرهاي بزرگ تراكم بالاي ساختمان ، كمبود و قيمت بالاي زماني ، مانعي بر سر راه ايجاد اماكن ورزشي ، تفريحي و گردشگري براي رفع نياز ساكنين شهر مي باشد . از اينرو توجه به زمينهاي حاشيه شهر و حتي مناطق خوش آب و هواي حومه شهرها به عنوان روشي جايگزين ، مورد توجه قرار گرفته است . در ايران خلأ قدرت اداري موجود در اين زمينه يكي از موانع اساسي پرداختن به اين امر است . بدين معني كه شهرداريها خود را در چارچوب محدوده قانوني شهر موظف و مكلف به برنامه ريزي مي بينند و فراتر از آن را در خارج از حيطه مسئوليتي خويش مي دانند . ازدحام جمعيت در ايام تعطيل در پاركها و فضاهاي تفريحي داخل شهر و نيز خروج صدها هزار نفر از ساكنين در تعطيلات پايان هفته به حومه هاي شهر و پناهگيري در دامان طبيعت نمودهايي است از كمبود امكانات تفريحي شهر و نيز خستگي از دغدغه هاي زندگي شهري كه لزوم توجه به امكانات تفريحي شهري را اشعار مي دارند .

شهر تهران به صورتي شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهري را در طول كمتر از نيم قرن از سر گذرانيده و اينك به يكي از بيست كلان شهر پر مسأله جهان تبديل شده است .

محدوه‌ تهران قديم تا شصت سال پيش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزي را دارا بوده است . رشد و توسعه اين شهر تا جنگ جهاني دوم بطور آرام و يكنواخت بوده اما توسعه آن بعد از جنگ سرعت بيشتري گرفته و در سال 1354 به حدود 12 برابر افزايش يافته در حاليكه توسعه آن در سراسر دوره قاجاريه فقط چهار برابر بوده است . در روند اين تحول سريع و ناموزون ، چشم انداز جغرافيايي و خاستگاه طبيعي تهارن با تغييرات ويرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گرديده است . گسترش خزندة شهر به دامنه هاي كوهستاني البرز و دشتهاي سرسبز جنوبي و ادغام صدها روستا و هكتارها باغ و مزرعه در پيكر آن ، تمام حيات شهروندان را به مخاطره افكنده است .

در گذشته آلودگيهاي زيست محيطي تهران بسيار محدود بوده بطوريكه از سده هشتم تا سده سيزدهم تهران بقدري مشجر و سر سبز بوده كه آن را به باغ گلزار و چنارستان و همچنين به بهشت پريان توصيف كرده اند .

در سه دهه اخير به علت گسترش بي رويه تهران بيش از 300 هكتار از اراضي كشاورزي داخل محدوده 5 ساله و 2000 هكتار از اراضي محدوده 25 ساله به مصارف ساختمان هاي شهري رسيده است .

با توجه به شرايط حساس زيست محيطي و كالبدي تهران از يك سو ، و نيازهاي روز افزون اجتماعي و فرهنگي مردم به فضاهاي باز شهري از سوي ديگر ، ضرورت بازنگري ، سازماندهي و نظام بخشي به اين فضاها ، روز به روز بيشتر احساس مي شود . بنابراين لازم است كه در چارچوب برنامه ها و طرح هاي كلان شهر تهران ، برنامه ريزي براي فضاهاي باز و سبز ، به عنوان يك بخش مستقل در برنامه ريزي شهري ، مدنظر قرار گيرد و راهبردهاي نوين و مناسب براي آن ارائه گردد .

با توجه به وضعيت اكولوژيكي منطقه ، خشكي اقليم ، گرد و غبار كويري ، فشردگي بافتهاي مسكوني و ميزان زياد آلودگي هوا و صدا ، ضروري است كه برنامه هاي مربوط به توسعه فضاي سبز ، نه فقط به صورت توسعه سطوح سبز پراكنده در داخل شهر ، بلكه به عنوان يك نظام هماهنگ متشكل از انواع فضاهاي باز و سبز درون شهري ، حاشيه شهري و برون شهري توسعه و انتظام پيدا كند .

پهنه جغرافيايي تهران با قرار گرفتن ميان سلسله جبال البرز و دشت كوير از يك طرف ، دو رودخانه بزرگ كرج و جاجرود از طرف ديگر ، از تنوع محيطي و اقليمي ويژه اي برخوردار است .

دامنه هاي سرسبز و دره هاي پر آب كوهستانهاي شمالي تهران از چنان ارزشهاي طبيعي، جاذبه هاي محيطي و چشم اندازهاي بديع برخوردار است كه بايستي به عنوان ذخائر طبيعي و ثروت ملي براي حال آينده مورد حفاظت و احياء قرار گيرد . دره هاي شمالي تهران مانند سوهانك ، دارآباد ، دربند ، دركه ، فرحزاد و كن ، از دير باز به عنوان تنفس گاه شهر و بستر تماس مردم با طبيعت مورد استفاده بوده است . اما متأسفانه در طول چند دهه گذشته دامنه هاي البرز به نحو شتابناك مورد هجوم ساخت و سازهاي بي رويه و تجاوز سوداگرانه قرار گرفته است . خوشبختانه در سالهاي اخير ، همراه با تحول ديدگاهها در برنامه ريزي و مديريت شهري در تهران و با توجه به رشد آگاهي زيست محيطي مردم ، انديشه ها و تصميمات مربوط به ايجاد پيوند ميان شهر و طبيعت و ساماندهي دره هاي شمال تهران قوت گرفته است . طرح « سازماندهي و طراحي شهري محور تفريحي فرحزاد » نيز به همين منظور در دست تهيه قرار گرفته است .


1 ـ 1 ـ اوقات فراغت

اوقات فراعت دلپذيرترين اوقات آدمي است . بخشي از عمر او كه از آن خود اوست . ساعاتي فارغ از كار روزانه و رنج ايام كه مصرف آن چيزي مي كند كه خود مي خواهد ، خود بر مي گزيند و اگر عاملي بيرون از او دخالت نكند ، به رضا و رغبت دل مي گذراند . اين لحظات براي عالمان دقايق تعمق ، براي هنرمندان زمان پديد آوردن و براي بي فكران و بي هنران ملال آورترين اوقات است . از اينروست كه اين اوقات براي عده اي بارور و شوق انگيز و براي عده اي مفسده انگيزترين اوقات است . زمان عظيمي كه يك سوي آن بارو كردن عمر و زندگي و سوي ديگر آن ضايع شدن و هدر رفتن لحظه هاي شيرين و زود گذر است . اوقات فراغت نزديكترين پيوند را با زندگي معنوي و فرهنگ دارد . اوقاتي كه به ميل و اختيار در راه آموختن ، آفريدن ، ساختن ، پژوهش ، تربيت ، مشاركتهاي داوطلبانه اجتماعي ، خدمات رايگان انساني ، گسترش افقهاي فكري و در بسياري از عرصه هاي ديگر زندگي صرف مي شود ، تبعاً ارتباط آن با حيات معنوي و فرهنگي جامع تنگاتنگ است . ( عمران ، ؟ 1 ، 3 )

تفريح مجموعة اشتغالاتي است كه فرد كاملاً با رضايت خاطر براي استراحت يا كسب انرژي ، توسعة آگاهانه يا فراگيري غير انتفاعي و مشاركت اجتماعي داوطلبانه ، بعد از رهايي از الزامات شغلي ، خانوادگي و اجتماعي به آن مي پردازد ، اوقات فراغت مدت زماني است كه كار شخصي به عهده انسان نبوده و فرد در آن به فعاليتهاي دلخواه خود مي پردازد كه اين موجب پرورش استعداد ، شكوفايي شخصيت و برآوردن نيازهاي جسمي و روحي و اجتماعي مي گردد . ( شهابي ، 1366 ، 7 ، 8 )

فراغت مدت زماني است كه فرد به استراحت براي رفع خستگي ، به تفريح براي رفع كسالت و دلتنگي و به فعاليتهاي انتخابي براي رشد و توسعه ظرفيتهاي جسم و روح خود مي پردازد . ( اردلان ، ؟ ، 38 )
فراغت زمان فروخته نشده اي كه متعلق به فرد است ، زمانيكه فرد به ميل خود از آن استفاده مي كند ؛ فراغت نوعي رهايي از وظايف اجتماعي است .
فراغت فضاي توسعه انساني است و به انساني كردن كار منتهي خواهد شد . ( ماركس )




فضاهاي فراغتي تهران
مقدمه

تهران ، شهري كه پايتخت حكومتهاي دويست ساله اخير ايران بوده است ، تحت تأثير مستقيم نمونه هاي اروپايي و غربي در كنار فضاهاي سنتي فراغتي كه عمدتاً زورخانه ، قهوه خانه ، كاروانسرا يا مسافرخانه بوده اند قرار داشته است . ورود مفاهيم جديد مهمانسرا ، هتل ، متل ، هتل ـ آپارتمان ، پانسيون ، سؤئيتهاي كرايه اي و رستوران ، نشانگر نياز به فضاهاي جديد بود كه جوابگو به طرز زندگي جدبد باشند .

در تهران قديم ، حضور موثر مذهب و فعاليتهاي مذهبي در ساماندهي فضاهاي گذران اوقات فراغت مشهود است . كاربريهاي فراغتي به شكل و مفهوم امروزي وجود نداشت كه يا به دليل ادامه داشتن زندگي سنتي قبلي و يا منتج از بي اطلاعتي از عدم وجود پاسخگوهاي تفريحي و يا اقامتي موقت بود .

به تدريج از حكومت پهلوي اول ،‌ مفاهيمي چون مهمانسرا و هــتل در كنار مسافرخانه و كاروانسرا مطرح مي شود و كافه ها و رستورانها متأثر از سبك غربي شكل مي گيرند .

با گسترده تر شدن تهران در اطراف و خصوصاً در شمال ، كاربريهاي فراغتي جديد در جاي جاي شهر و در اطراف و داخل آن شكل مي گيرند و باعث توسعه گسسته فضاهاي فراغتي مي گردند ، از جمله استاديومها در حومه شهر ، هتلها ، كافه ها و رستورانها در راسته خيابانهاي اصلي و هتل ـ آپارتمانها و ساختمانهاي كرايه اي ، ابتدا براي مقيمان خارجي و بعد براي بقيه مسافران ، جاي كاروانسراها را مي گيرند . در حاليكه مسافرخانه و بعد زورخانه و در انتهاي قهوه خانه كم رنگ تر مي شوند .

مفهوم جديد پارك شهر به سبك اروپايي ، به عنوان تكه اي از طبيعت در داخل شهر بوجود مي آيد . زورخانه ها كم كم جاي خود را به ورزشگاهها مي دهند . با مهاجرت وسيع جمعيت به شهر در ابتدا قهوه خانه ها زياد مي شوند و بعدها جاي خود را به هتل ، رستوران و هتل ـ آپارتمان مي دهند . بعد از انقلاب ، توجه به پارك و فضاي سبز بيشتر شده و پاركهاي كوچك و بزرگ متعددي در دل شهر پديد مي آيند و فضاهاي جنگلي عمده شهر ساماندهي مي شوند . با كاهش سياحان ، هتلها توسعه نمي يابند ، ولي با افزايش جمعيت ، ساخت و ساز و احداث رستوران رونق مي گيرد .


سير تحول كاربري گذاران اوقات فراغت در تهران

با گذشت زمان و بر اساس رخدادهاي خاص فرهنگي ، كاربريهاي مثل قهوه خانه و زورخانه به عنوان فضايي براي گذران اوقات فراغت ، نقش خود را به كاربريهايي مانند رستوران و وزرشگاه محول نموده اند . مفهوم سنتي باستاني كاري و زورخانه رفتن تنها امروزه است كه مترادف با ورزش و سلامتي جسم گشته است . اين در حالي است كه آيين فتوت و جوانمردي كه اساس و ركن تجمع در زورخانه است يكي از طرق سلوك براي اهل طريقت مي باشد و فتوت نامه ها مبنايي براي راه و روش انجام فعاليتهاي گوناگون حرف مختلف در جامعه شهري بوده است .




ويژگيهاي عرضه تسهيلات گذران اوقات فراغت در محيط بيرون شهر تهران

بررسي فرصتهاي گذران اوقات فراغت در محيط پيرامون شهر تهران از آن رو اهميت دارد كه پيرامون شهر ها به عنوان گسترش زندگي در شهر به حساب مي آيد و هر چه سكونت در مجتمع هاي مسكوني ( در مقابل سكونت در ساختمانهاي مسكوني تك خانواري ) بيشتر ، هر چه نسبت مساحت فضاي باز قطعات مسكوني به فضاهاي بسته كمتر ، هر چه استرس به وسيله نقليه شخصي ( نرخ ماليكت خودرو ) بيشتر ، هر چه شبكه راههاي شهري گسترده تر و هر چه شبكه محل و نقل عمومي فعالتر و فراگيرتر باشد ، حد استفاده از نواحي پيرامون شهرها چه در ساعات فراغت روزهاي كاري و چه روزهاي تعطيل هفته افزايش مي يابد . در واقع استفاده از نواحي پيرامون شهرهاي بزرگي چون تهران ، مفري است كه انسان شهرنشين براي فرار از زندگي شهري با تمامي مشكلات و پيچيدگيهايش بدان متوسل مي شود .

فرصتهاي موجود در محيط پيرامون شهر تهران در دو دسته نواحي باز ( چون نواحي كوهستاني ، آبي و غيره و نواحي بسته ( چون آثار تاريخي ، مذهبي ، رستورانها و غيره ) قابل طبقه بندي است . هر گونه فعاليت در جهت برنامه ريزي گذران اوقات فراغت در محيط پيرامون شهر تهران بايد به چهار زمينه موضوعي زير توجه كند :

1 ـ شناسايي نواحي واقع در محيط پيرامون شهر تهران كه از پتانسيل طبيعي يا مصنوعي آنها در جهت گذران اوقات فراغت استفاده نشده است .

2 ـ شناسايي نواحي واقع در محيط پيرامون شهر تهران كه محيط طبيعي آن به دليل استفاده مداوم و مكرر براي گذران اوقات فراغت تخريب شده يا در معرض تخريب قرار گرفته است .

3 ـ شناسايي نواحي واقع بر محيط پيرامون شهر تهران كه از پتانسيل گذران اوقات فراغت آنها استفاده شده و محيط طبيعي آن نيز تخريب نشده و لطمه نديده است .

4 ـ شناسايي نواحي واقع در پيرامون شهر تهران كه داراي پتانسيل گذران اوقات فراغتند ، اما در معرض توسعه شهري و صنعتي قرار گرفته اند .


ويژگيهاي عرضه تسهيلات گذران اوقات فراغت در درون شهر تهران

تجربه هاي موجود برنامه ريزي شهري در دنيا بر فعاليتهاي گذران اوقات فراغت در محيط پيرامون شهرها توجه داشته اند ، يعني فعاليتهايي كه فعالتر بودن فرد را مي طلبد ، اما هر چه محدوديتها و قيود دروني و بيروني استفاده از محيط پيرامون شهرها بيشتر باشد ، توجه به برنامه ريزي گذران اوقات فراغت در دورن شهرها نيز بيشتر مي شود . البته اين جنبه از برنامه ريزي نيز با مشكلات و محدوديتهاي خاص خود ، به خصوص در شهرهاي بزرگي چون تهران روبرواست ؛ زيرا توسعه اين گونه فضاها ( كه سودآوري قابل رقابتي با برخي ديگر از كاربردهاي شهري ندارد ) در يك فضاي فشرده شهري انجام مي گيرد كه از يك سود زمين قابل توسعه در آن محدود و در نتيجه رقابت براي دستيابي به زمين شديد است و از سوي ديگر قيمت زمين در بازار عرضه زمين بالا و همواره رو به تزايد است .

( دانشپور . ؟ )

از بررسي ويژگي فضاهاي بسته خاص گذران اوقات فراغت در دورن شهر تهران مي توان به نتايجي به شرح زير دست يافت :

بيشترين فرصتهاي ورزشي در مناطق 1 و 2 و 3 و 4 و 6 قرار گرفته اند .
بيشترين فرصـتهاي فرهنگي ، ورزشي و تفريحي در مناطق 1 و 7 و 3 قرار گرفته اند .
بيشترين فرصتهاي فرهنگي در مناطق 1 و 3 و 6 و 12 و 16 قرار گرفته اند .
بيشترين فضاهاي خريد در مناطق 6 و 12 قرار گرفته اند .
بيشتـرين كتابخـانه ها و كتابفروشيها در مناطق 4 و 6 و 11 و 12 قرار گرفته اند .
از نظر تنوع و ميزان ، منطقه 19 و سپس دو منطقه 18 و 17 داراي كمترين فرصتها هستند .
سهم فضاهاي خاص گذران اوقات فراغت از كل مساحت هر يك از مناطق 20 گانه شهر تهران بسيار كم است و بجز منطقه 16 ، ساير مناطق كمتر از 2% مساحت خود را به اين گونه فضاها اختصاص داده اند .
سهم فضاهاي خاص گذران اوقات فراغت از كل مساحت اين گونه فضاها در سطح شهر چندان متفاوت نيست . هر چند كه دو منطقه 4 و 16 هر كدام در حدود 11% كل مساحت فضاهاي خاص گذران اوقات فراغت در درون شهر تهران را به خود اختصاص داده اند و منطقه 5 واقع در حاشيه شمال غربي شهر كه سهم بالايي از شهرك هاي جديد مسكوني تهران را دارد داراي كمترين سهم يعني 2% است .